محله های قدیمی شهر مشهد

هسته اولیه شهر مشهد به تدریج از به هم پیوستن سه کانون یعنی شهرک نوقان ، قریه سناباد و مجموعه حرم مطهر حضرت رضا(ع) به وجود آمده است . حرم مطهر در میانه دو کانون دیگر با فاصله تقریبی 5/1 کیلومتر قرارداشته،شهرک نوقان در ابتدای شکل گیری هسته اولیه شهر نسبت به دوکانون دیگر از اعتبار بیشتری برخوردار بوده و در شمال حرم مطهر قرارداشته،"حرم مطهر ابتدا درباغی که مقر کاخ باشکوه والی خراسان به نام حمیدبن قحطبه الطاعی بوده ، قرارداشته که اکنون عمارت آستانه مقدسه است.
کانونهای عمده سکونتی قریه سناباد دو شهرک نوقان بودند ودر مراحل اولیه شکل گیری شهر به تدریج مسیر این کانونهای جمعیتی تا حرم مطهر به شکل طولی به کاربری مسکونی تبدیل شدند به ویژه مسیر سناباد به حرم که علاوه بر راه زیارتی بر کانال آبیاری اراضی پیرامون نیز بود. همزمان با رشد تدریجی شهر مسیرراههای کاروانی منتهی به حرم به ویژه مسیر دروازه قوچان در شمال غربی و پایین خیابان در شرق نیز اشغال شد. و در نتیجه پتانسیل کانونهای نوقان و سناباد در مقایسه با هسته زیارتی کاهش و رشد فیزیکی شهر تحت تاثیر کانون مذهبی و راههای کاروان رو قرارگرفت .
درواقع محورهای ارتباطی همزمان نقش های اقتصادی و عبوری را ایفا می کردند این وضعیت در دوره شاه عباس کبیر به منتهی درجه رسید و خیابان بالاخیابان (حرم تا دروازه قوچان) و پایین خیابان (حرم تا پنجراه ته خیابان) تعریض گردیدند و به تدریج محلات شهر در پیرامون کانونهای اولیه (نوقان و سناباد) ،دروازه های شهر و مسیرهای ارتباطی شکل گرفت .که علاوه بر عوامل مذکور مسایل قومی ،زبانی ،منشاء سکونت اولیه و مذهب در شکل دهی محلات شهر نقش عمده ای را ایفا کردند.
علی رغم برخی اختلافات بین مفسران بر سر تعداد محلات مشهد به طوری که فریزرتاجرانگلیسی درسال1821میلادی تعدادمحلات شهر مشهد را 32 و صنیع الدوله در مطلع الشمس 1302 تعداد محلات بزرگ را 9 و کوچک 10 مورد ذکر می کند .زین العابدین ابن محمدولی میرزا که در زمان ناصر الدین شاه قاجار و حکمرانی رکن الدوله به مشهد آمده و سکنه مشهد رضوی را سرشماری کرده از 6 محله به اسم سراب،سرشور،عیدگاه،پایین خیابان ،نوقان،بالاخیابان نام برده است.
محلات بزرگ : خیابان علیا(بالا خیابان )، خیابان سفلی (پایین خیابان )، سراب ، چهارباغ ، عیدگاه و نوقان
محلات کوچک: پاچنار،ارگ ، سرسوق،سرحوضان،جدیدها ، سرویها، تپ‌المحله ، غیرشمارها(سیاهان)،کشمیریها،چاه‌نو