فضایی شهری به نام نارمک

بحث پیرامون این نکته که در ایران فضایی به نام فضای شهری وجود دارد یا خیر، جدلی است که بسیاری از متولیان و اندیشمندان حوزه شهری بدان پاسخهای گوناگونی داده اند. رویکرد بررسی معیارها و فاکتورها وکیفیاتی که فضا را شهری میسازند و از فضای محدود و نامفهوم به سوی یک فضای پاسخده سوق میدهند، دارای جنبه های متنوع و گوناگونی است. بسیاری بر این اعتقادند که کلانشهر تهران فاقد فضایی شهری است و عده ای دیگر با تغییر و تفسیر برخی کیفیات و تطبیق آن با فرهنگ جامعه، می پذیرند که معدودی از فضاها را میتوان فضای شهری نامید.

این نوشتار قصد ندارد در پی کیفیاتی باشد که به کمک آن بتوان تفاوت فضا و فضای شهری را شرح داد. هدف، معرفی فضایی نام آشنا برای جامعه مهندسین معمار و شهرساز است تا با توجه به کیفیات مطرح شده در آن بتوان استدلال نمود که در بحران فقر فضای شهری، حداقل پتانسیل¬هایی وجود دارد که بتوان آنها را با اندکی تامل فضای شهری نامید.

محله نارمک و میدان نبوت (هفت حوض)

نارمک به عنوان اولین محله از پیش طراحی شده در تهران همواره مورد توجه بوده است. در واقع مطالعه این نوع شهرسازی موسوم به راسیونالیستی در مقابل شهرسازی سنتی ایرانی به خوبی میتواند نقاط تفاهم و تضاد این دو را با هم نشان دهد. علاوه بر این میدان نبوت که در قلب این بافت قرار دارد به عنوان یکی از کانونهای مهم تجاری در سطح شهر تهران همیشه مطرح بوده است و می¬توان آن را به عنوان قویترین قطب تجاری شرق تهران در نظر گرفت.
نارمک اولین شهرک با استراکچر نظم یافته و قوی با محورهای اصلی شمالی – جنوبی درجه اول، دوم و سوم شهری به شمار میرود. در این نوع شهرسازی میدانهای داخل محلات ازنظر سلسله مراتب شهری بین واحد همسایگی و واحد همجواری تلقی می شوند و چون در نزدیکی معابر اصلی قرار دارند، از خدمات آنها استفاده می¬کنند.

توسعه تاریخی: شهر تهران بین سال¬های 1310 تا 1320 شاهد افزایش شهرنشینی، موج سوم صنعت و مدرانسیون بود. در این دوران 63 کارخانه جدید در تهران ساخته شد و علاوه بر آن دولت اقدام به ساخت تاسیساتی از قبیل ایستگاه راه آهن، تاسیسات هوایی شهباز و اداره گمرکات کرد.در این اثنی تشکیل ادارات مرکزی در تهران عامل دیگری در روند توسعه فزاینده این شهر و رشد نرخ مهاجرت بود.
در این دوران و با توجه به آمار و ارقام سرشماری 1311 تهران دارای سه گروه شغلی عمده به شرح ذیل بود : کارفرمایان و صاحبان حرفه (35 درصد )،کارمندان دولت و حقوق بگیران (34 درصد) و شاگردان و کارگران روزمره (31 درصد) .در همین راستا دولت اقدام به ساخت محله ها و شهرک¬هایی متناسب با اقشار مختلف و نیازهای آنها کرد که میتوان از جوادیه، نازی آباد، نیرو هوایی، سلسبیل و ... به عنوان شهرکهای کارگری و از نارمک، تهرانپارس و یوسف آباد به عنوان کویهای مختص کارمندان دولت نام برد.
نارمک یکی از اراضی بلاصاحب اطراف تهران بود که به موجب قانون ثبت اراضی موات در اختیار بانک ساختمانی گذاشته شد. هسته مرکزی نارمک که اولین تجربه شهرسازی مدرن با اندیشه های راسیونالیستی ایرانی است، در سال 1329 توسط بانک ساختمانی طرح ریزی شده و طراحی ساختمانهای آن را دکتر محمد منصور فلامکی به عهده داشته است.
نارمک در زمان مصدق حدود 3000 تا 4000 قطعه ی 200 تا 450 متری در نظر گفته شده بود و ارتباط این منطقه با شهر تهران از طریق خیابان تهران نو و شاهرضا (خیابان انقلاب فعلی) برقرارمیشد و مردم علاقه چندانی برای سکونت از خود نشان نمیدادند. اولین بخش های شکل گرفته ایستگاه دفتر و میدان هفت حوض میباشد، پس از آن خیابان گلبرگ و سیمتری نارمک، نظام آباد، شهید مدنی و ادامه آن تا خیابان هنگام شکل گرفت تا به ده نارمک رسد. سرانجام با ساخت زیرساختهای شهری و احداث بزرگراه رسالت، نارمک مورد توجه قرار گرفت و اراضی حد فاصل آن تا مناطق توسعه یافته تهران نیز ساخته شد.
از خصوصیات طرح شهرسازی نارمک میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
1. تامین فضای آزاد خیابان ها، میادین، موسسات دولتی و مالی به میزان کافی
2. قرار دادن بیشتر ساختمان ها در جهت شمال و جنوب به منظوراستفاده از نور خورشید در فصول بهار و پاییز
3. نسبت متناسب در عرض و طول قطعات
4. پیش بینی تاسیسات عمومی لازم در هر منطقه
5. ایجاد واحد¬های همسایگی با استفاده از ساخت کالبدی

معماری منطقه غالبا مدرن است و فاقد بنای تاریخی میباشد. بارزترین مشخصه منطقه ازدیدگاه کاربری اراضی، نسبت پنجاه درصدی (86/49 %) بخش مسکونی است به نسبت 26 % کل شهر، که کاملا نشان می¬دهد منطقه عمدتا منطقه ای است مسکونی .ویژگی دیگر از نسبت بالای معابر (35 %) نشات می گیرد که میتواند به این علت باشد که معابر شهری اطراف مناطق بین آنها نصف می شود و فضای کافی برای حرکت پیاده را فراهم می آورد. همچنین وجود مسیر BRT و ایستگاه مترو در چهار راه سرسبز، بر رویکرد پیاده مداری و استفاده از سیستم حمل و نقل عمومی تاکید دارد و این جریان را عملی می سازد.

آنچه به تعریف سلسله مراتب عرصه های عمومی و نیمه عمومی در نارمک کمک مینماید، فرم کالبدی خاص آن ( دو E مقابل هم) میباشد. فضایی آرام و دور از هیاهو در جوار عرصه عمومی برای استراحت و مکث گردشگران و مکانی برای تعامل و مراودات اجتماعی ساکنین میادین. حس تعلق خاطر ساکنین به میدان محل سکونت در اکثریت مشهود است و به عنوان ویژگی هویت بخش برای ساکنین تلقی میشود. این جمله بارها از اهالی ساکنین شنیده شده که من بچه ی میدان شماره ی ... هستم.
هرچه میادین صدگانه به خیابان آیت نزدیکتر باشد خاصیت محلی بودن و خصوصی بودن آن کمتر و بیشتر تحت تاثیر جمعیت گردشگر خیابان آیت و میدان هفت حوض قرارمی گیرد.
پیاده رو عریض 8 متری خیابان آیت که عریضترین مسیر پیاده تهران نیز میباشد امکان مکث و حرکت توامان را در فضای خطی خیابان فراهم آورده و تبدیل به مکانی شده است که حضور فعالیتهای غیر رسمی را به طرزی سیال و پویا پشتیبانی میکند.
جزیره میانی میدان نبوت نیز دارای سلسله مراتب فضایی است و فضای کاملاً عمومی در وسط جزیره و حاشیه ی حوضهای هفتگانه قرار دارد، حضور گسترده سالمندان از نکات شاخص این فضا است و فضاهای نیمه عمومی توسط طاق نصرت تعریف شده و در لایه بیرونی میدان قرار دارد. پشتیبانی قوی کاربری تجاری پاسخگوی نیازهای هفتگی و ماهانه سالمندان از فضا از دلایل رونق فضا محسوب میشود. پشتیبانی کاربری مذهبی در میدان (مسجد النبی نارمک) که بانی بسیاری از رخدادهای اجتماعی است و در مراسم جشن و سوگواری نقش مهمی به عهده دارد، در پویایی این فضا بی تاثیر نیست. حضور کلانتری 127 نارمک در بخش شمال غربی میدان نبوت امنیت روانی و اجتماعی فضا را تا حد زیادی تامین مینماید. در بخش جنوبی میدان تعدادی میز شطرنج قرار دارد که مورد استفاده جوانان و سالمندان قرار می گیرد. مکانیابی سرویس بهداشتی در بخش جنوبی جزیره میدان، استفاده از فضا را برای سالمندان تسهیل نموده است. حضور گسترده فعالیتهای غیر رسمی شبانه، از کسالت آور شدن روحیه فضا جلوگیری میکند و فضایی سرزنده برای اکثر ساعات شبانه روز را شاهد هستیم.
محصوریت جزیره میانی توسط درختان افراشته حاشیه جزیره حاصل شده و جزیره را از ترافیک پیرامونی جدا میسازد. کریدور بصری به کوههای البرز نارمک را با طبیعت شمال تهران پیوند میدهد. و خط آسمان تقریبا پیوسته و تناسبات فضایی خیابان را در آستانه احساس محصور شدن قرار داده است. به طور کلی کیفیتی بی نام در این فضای شهری کاملا ملموس است کیفیتی که با حضور فعال ساکنین محله در این فضای شهری عینیت می یابد.

نیما نصر - آرونا