محله های قدیمی شهر مشهد (3)

بالا خیابان و پایین خیابان مشهد

تا اوایل سالهای دهه 1300 ش مشهد فقط دارای یک خیابان به صورت چهارباغ از غرب به شرق شهر بود که به فرمان شاه‌عباس بزرگ هم زمان با صحن عتیق صفوی به صورت چهارباغی با چهارردیف از درختان و نهر آبی در وسط احداث شده بود . ضلع غربی آن ، بالا خیابان یا خیابان علیا نامیده می‌شد که از کوچه باغ عنبر فعلی مقابل بانک سپه شروع می‌شد و تا بست بالا خیابان و صحن عتیق صفوی یا صحن انقلاب ادامه داشت و ضلع شرقی آن از بست پایین خیابان به سمت شرق تا محل پنج راه فعلی امتداد داشت و پایان خیابان یا خیابان سفلی می گفتند.این خیابان چهارباغ یا در اصطلاح امروز بلوار سراسری، مشهد را به بخش شمالی شامل محلات نوغان، ملک،باغ‌عنبر،سراب،سرشور،عیدگاه و محله جدیدها تقسیم می‌کرد و محدوده آباد آن کمی پایین‌تر از کوچه باغ‌عنبر شامل محلات سراب‌،چهارباغ،وسرشور بود....ادامه بالا خیابان به سمت دروازه قوچان گذرگاه و معبر بی‌قواره‌ای بود و نهر خیابان از وسط آن می‌گذشت که در دو طرف آن باغات و کاروانسراها بود.باروی شهر و دروازه بالاخیابان بعد از خیابان رضوی‌ها و نرسیده به دروازه قوچان در حوالی مسجد حیدری‌ها قرار داشت.در پایین خیابان و در محل زیرگذر پنج‌راه فعلی شهر تمام می‌شد و تمامی محوطه پنج‌راه و پارک وحدت قبلاً قبرستان و کوره‌های آجر و آهک‌پزی بود که بعدها در سال 1350 به پارک تبدیل گردید در قسمت دیگر محوطه پنج‌راه پایین خیابان نیز مال دارها و دواب بارکش‌ شهری و پشته بته‌فروشان و هیزم‌شکنان اجتماع می کردند.

منبع:تاریخ‌مشهدالرضا،مولف احمدماهوان،چاپ شاهین،مهر83 

ارگ
مرکز حکومت نشین مشهد تا اوائل دوره قاجاریه در چهارباغ بوده و ارگ در آن ازمنه به منزله قلعه نظامی محسوب می‌شده است . از اوائل دوره قاجاریه ، مخصوصاً زمان فتحعلیشاه و حکومت محمدولی میرزا ( درخراسان ) عمارت ارگ بنا شده است . در سال 1293 ق حاجی ظهیرالدوله دارالحکومه عالی در ارگ مشهد مقدس بنا نمود که منظور ظاهراً مرمت عمارت محمد ولی میرزا ، یا بنیان عمارت جدیدی بوده است . قبل از 1307 خورشیدی زمان ایالت قوام السلطنه قسمتی از آن ساختمان شد. صاحب روضه‌الصفای ناصری راجع به ارگ می‌نویسد : ارگ در یک طرف شهر افتاده ، دیوار ارگ میانه مغرب و شمال 400 ذرع ، و تمام اطراف ارگ 1246 ذرع است و 32 برج دارد .

اما اکنون وضع ارگ تغییرات کلی نموده ، حصار و برج ها در بیشتر نقاط خراب و در قسمتی از ارگ ،‌ باغ ملی احداث و در قسمت دیگر عمارت تلگراف‌خانه و پست خانه به سال 1304 ش نیز عمارت ارکان حرب به سال 13471 ق بنا شده است .

عمارت توپ خانه نیز پس از انتقال توپخانه به شهر نو فروخته شده است . ارگ امروزی دارای میدانی است که خیابان پهلوی از طرف مغرب آن می‌گذرد . در سه قسمت دیگر میدان سه خیابان سواره رو احداث شده است . و سط میدان در سال 1333 ق زمان ریاست مالیه مسیولولو به اهتمام مشارالیه مشجر گشته و از سال 1307 خورشیدی اطراف آن گل کاری شده است . بعداً اشجار دیگری نیز کاشته شده است . (1) عمارت و دوائر واقع در میدان ارگ : اداره شهرداری ( که در محل ایالتی سابق است ) / پست خانه و تلگراف خانه ( در ضلع جنوبی ) / عمارت ارکان حرب / اداره نظمیه (در ضلع شرقی )/ اداره گمرک ( در ضلع شمالی ) / خیابانها و کوچه های میدان ارگ / خیابان پهلوی / کوچه ارگ / کوچه گنبدسبز/ کوچه پشت شهربانی1

1- مشهد درآغاز قرن چهارده خورشیدی مشهور به گزارش مکتب شاهپور، تالیف استادان: محمدتقی مدرس‌رضوی،علی‌اکبرفیاض، سیدعلی‌مویدثابتی،عبدالحمید مولوی، محمودفرخ ، انتشارات آهنگ قلم ، تابستان86

محله چاه نو

احتمال می‌رود در حدود خیابان تهران فعلی بوده است زیرا در لهجه مشهدی "چهنو" همان چاه نو است که بدون کسره اضافه و به اصطلاح به شکل اضافه مقطوع محرکه تلفظ می شود و هنوز در همان خیابان تهران و نزدیک فلکه جنوبی کوچه ای به اسم کوچه جهنو باقی است و معلوم می‌شود در زمان خود محله تازه تاسیسی محسوب می‌شده و بعد از احداث چاه یا منبع آب جدیدی به وجود آمده است . پس باره به صورت اضافه مقطوع‌الحرکه به معنی پشت باره است لذا محله ای بوده است که مجاور باره شهر احداث شده بود و طبعاً به علت موقعیت جغرافیایی مخصوص خود ، از محله ای کم ارزش شهر محسوب می‌شده است. محله دستجرد در شمال شرقی مشهد و در حدود نوقان بوده است زیرا اراضی دستجره در آنجاست و شاید شکل قدیم‌تر آن دستگرد بوده است که بعدها معرب شده و به شکل دستجرد در‌آمده است . گرد و کرد تقریبا به معنی آباد است و شاید به این معناست به آن دستگرد گفته‌اند که بعداز توسعه مشهد به زور بازو و کمک دست‌آباد شده بود .

محله منصوریه

در مورد محله منصوریه و شاه‌آباد اظهارنظر مشکل است زیرا هیچ یک از کلمات "منصور" و "شاه " که این محله‌ها به آنها منسوبند غیر از معنی کلی و لغوی خود مفهوم روشنی ندارند. ممکن است فرض کرد منصوریه به ابومنصور سپهبد توس باشد که از شخصیتهای فراموش‌نشدنی خراسان بوده است یا محله شاه‌آباد به اسم همان شاهی باشد که مسجد و حمام به اسم او خوانده شده و تاکنون باقی مانده است .

محله ابوبکرآباد

محله ابوبکرآباد بدون تردید محله سنی‌نشین مشهد بوده و به همین دلیل هم خیلی زود از میان رفته است ولی نباید فراموش کرد که اهالی توس بیشتر شافعی بوده و بعد از خرابی توس به مشهد آمده‌اند و حتی اهل تسنن از نقاط دیگر به زیارت می‌آمده‌اند و مخصوصاً به خواجه ربیع ارادتی داشته‌اند به اضافه کوچه بخارایی‌ها و کشمیریها که یادگار سکونت اقلیتهای قدیم مشهد است . هنوز در خیابان طبرسی باقی است و ممکن است بقایای همان محله قدیم باشد. به این نکته هم باید توجه کرد که چون مشهد در اصل کم آب بوده احداث کاریز و قنات وچاه به منظور تامین نیاز عمومی کار مهمی تلفنی می‌شده است کما این که در بین هفت محله‌ای که صنیع الدوله به نقل از حافظ ابرو نام برده است دردومحله نقش آب دیده می‌شود و وجود آب انبارهای بزرگ و عمیق که هنوز آثار آنها در گوشه و کنار شهر باقی مانده است موید کمبود آب در مشهد می‌تواند باشد.

محله پاچنار

هنوز حمام آن به نام پاچنار باقی است شاید به مناسبت داشتن چنار یا چنارهای بلند و بزرگ به این اسم خوانده شده باشد زیرا مشهد چنارهای عالی و زیبایی داشت که کم نظیر بود و بعضی ازآنها مثل چنارهای بالاخیابان ضرب‌المثل شده بود و عمر چند صد ساله داشت .محله سرسوق به طور قطع اسم دیگری داشت است که صنیع الدوله خواسته است به شکل ادبی در آورد . سوق در عرب به معنی بازار است ولی در لهجه مشهدی و در زبان محاوره مردم کمتر کلمات عربی به کار می‌رود و اگر بر حسب ضرورت مردم مجبور باشند ، آن را ساده و مختصر تعریف می‌کنند. در مشهد کلمه " سر " به معنی ابتدا و آغاز و گاهی بالا زیاد دیده می‌شود. مانند سراب و سرشور . از طرف دیگر " سو " در لهجه مشهدی تقریبا به معنی نفری و اصیل فارسی استفاده می‌شود مثلا " چهارسو " به معنی چهارراه است یا حمام سه سو و سوسو قابل توجه است که چرا این اسم معروف شده است بنابراین سرسوق که صنیع الدوله نوشته است احتمال می رود " سه سو " یا " سرسو" باشد و شایده هم غیر از اینها .

محله سرحوضان

محله سرحوضان قطعاً در ابتدا حوض یا آب انباری بوده و چون آب انبار به علت کمی آب در مشهد اهمیتی داشته ، علم شده است .

محله جدیدها

محله جدیدها مشهدیها " جدیدا" می‌گویند اختصاص به یهودیهای مقیم مشهد داشته و کلمه جدید ازجدید‌الاسلام گرفته شده و وجه تسمیه آن این بوده است که به شرح که گفته خواهد شد یهودیهای مشهد که مسلمان شده‌اند و مردم به آنها جدید یا جدیدالاسلام گفته اند .

طپ المحله

اما طپ المحله با املای عربی گونه یا تپ‌المحله تلفظ عامیانه آن که صنیع الدوله نوشته است هنوز در پایین خیابان موجود است و با آن که بعضی می گویند ته‌پل بوده است اشتقاق آن برای من کاملاً روشن نیست . همین طور محله غیرشمارها در مشهد " قرشمالا" گفته می‌شود جزو محله‌های گم شده مشهد است فقط به قرینه توضیحی که صنیع‌الدوله داده و نوشته است کوچه سیاهان می‌گویند معلوم می شود در زمان او از محله بزرگ اصلی تنها کوچه‌ای باقی مانده بوده است و تصور می رود منظور همان کوچه " سیاوون " پایین خیابان باشد که با وجود تغییر اسم باز مردم تلفظ قدیمی آن را حفظ کرده اند . نکته دیگر این که در فرهنگ فارسی دکتر معین قرشمال مترادف با کولی گرفته شده .

محله کشمیریها

به احتمال قوی در حدود نوقان بوده است زیرا بیشتر اقلیتهای ایرانی از قبیل مرویها و بخاراییها در نوقان می‌نشسته‌اند و هنوز هم اشخاصی که در نام خانواده‌هایشان کلمه کشمیری و یا انتساب به شهرهای خراسان بزرگ قدیم باقی مانده‌ باشد در مشهد زندگی می‌کنند.

محله چاه نویی

صنیع الدوله جزو محله‌های کوچک مشهد ذکر کرده است بایده همان چاه نو حافظ ابرو و " چهنو " باشد که کوچه‌ی چهنوی خیابان تهران یادگان آن است .

نوقان

با آن که معنی نوقان درست معلوم نیست چون در عموم ماخذ قدیمی با قاف ضبط شده است باید فارسی و معرب باشد بعضی از نویسندگان اخیر نوغان ( باغین ) نوشته‌اند و شاید با نوغان ابریشم مربوط دانسته اند ولی قول یاقوت که می‌گوید : در نیشابور قریه دیگری به اسم نوقان وجود دارد و وجود " نوق " به روایت بیهقی در حدود طوس نشان می دهد که این اسم در خراسان قدیم مانوس و متداول بوده است .جغرافی نویسان قدیم نوشته‌اند که نوقان یکی از دو شهر ناحیه طوس بوده است . مولف حدودالعالم نوقان را شهرک خوانده و یاقوت قصبه و شهر دانسته است . در هر حال معلوم می شود در روزگاران گذشته نوقان آبادی بزرگ و پرجمعیتی بوده است .ظاهراً نوقان ضراب خانه نیز داشته است زیرا سکه های ضرب نوقان تا اواخر دوره ایلخان یعنی قرن هشتم هجری دیده شده است و بدین ترتیب معلوم می شود نوقان هسته اصلی مشهد بوده است . نوقان فعلی که بازمانده نوقان اصلی و قدیمی است در شمال شرقی مشهد قرار دارد و یکی از مهم‌ترین محله‌های مشهد را تشکیل می دهد با وجودی که به علت مرور زمان تغییرات زیادی در آن روی داده است و هنوز آثار بسیاری در این محله باستانی باقی مانده است . و به خوبی می‌توان بقایای آداب و رسوم و لهجه و لباس و غذاهای قدیم نوقان را در آنجا ملاحظه کرد . هنوز بناهای قدیمی و آب انبارهای پابه گود و دالانهای تنگ و تاریک و خانه‌های ارسی دار با شیشه‌های رنگین در محله نوقان وجود دارد و اسم قدیمی کوچه ها کم و بیش از دستبرد نوآوری در امان مانده است .نوقان به رسم قدیم دروازه‌ای داشت که تا این اواخر باقی مانده بود و در نوسازی شهر از بین رفت . حصار شهر با دیوار کنگره‌دار بلند و برجهای مخصوص نوقان را در بر می گرفت و از حدود بیمارستان آمریکایی و باغ هشت‌آباد می گذشت و به طرف محله سیستانی‌ها و دروازه بالاخیابان می‌رفت. دروازه دیگر نوقان را دروازه "میرعلمون" می‌خوانده‌اند و گویا در نزدیکی قبر میر علی آمویه واقع شده بوده است . از قسمتهای اصیل نوقان راسته نوقان و چارسوی نوقان است . ...نوقان مساجد قدیمی متعدد دارد که اسم بعضی از آنها جالب توجه است و حکایت از قدمت دارد از جمله مسجد خونی است که وجه تسمیه آن روشن نیست . .. بنای مسجد جامع نوقان را به خواجه نظام الملک نسبت داده‌اند . وضع زندگی قدیم ایجاب می کرده است که تاسیسات شهری و همگانی در کنار هم باشند و تشکیل مجموعه‌ای بدهند به همین مناسبت در هر جا مسجدی ساخته می‌شده است در کنارش آب انبار و حمام هم می ساخته اند و حتی در گذشته‌های دورتر هر محله غسالخانه‌ای نیز متصل به این تاسیسات داشته است. از حمامهای قدیمی نوقان حمام باغ ارگ که قطعا متصل به باغ نزدیک ارگ بوده است حمام حاج نوروز و حمام چارسو و حمام کشمیریها . یخدان بزرگ نوقان که در لهجه مشهدی " یخدون" می‌گویند در نزدیکی‌های دروازه نوقان و بیرون شهریا مجاور باره واقع شده بود.

به نقل از سایت شهرداری مشهد